बुध्द धर्ममा पहिले देखी नै रहेका प्रमुख तीन सम्प्रदायहरु

संकलन by चन्द्र तामांग नुवाकोट 

बुध्द धर्ममा पहिले देखी नै प्रमुख तीन सम्प्रदायहरु रहेका छन । पहिलो हो - महायन सम्प्रदाय । नेपलमा बहु संख्यामा रहेको यो सम्प्रदाय भित्र बिशेष गरी तमाङ, शेर्पा, गुरुङ, ह्योल्मो, थकाली, तिब्बती मुलका समुदाय लगायतका आदिवासी जनजातीहरु धेरै रहेको पाईन्छ । यिनिहरु शाक्यमुनी बुध्द भन्दा पहिलाको अवतारी बुध्दहरु र शिल पालनामा बढी ध्यान दिन्छन । केही मात्रमा बोन ( बोम्बो ) धर्मको प्रभाव हुनाले यिनिहरु हिन्दू झै तन्त्रमन्त्र, ॐकार समुह र पूजामा समेत विश्वास गर्ने गर्दछन । यिनिहरु काटमार गरेर पूजा गर्दैन । तर अरुले गरेकोमा विरोध पनि गर्दैन । यसकै आधारमा केहीले बुध्द धर्मलाई हिन्दूको नवौ अवतार समेत भएको दाबी गरेका छन । वास्तवमा यो सत्य चाँही होइन । यो सम्प्रदायले बली प्रथालाई धर्म मान्दैनन । प्राणी हिंसालाई धर्म होइन पाप मान्दछन । त्यही कर्मलाई हिन्दूले भने धर्म मान्दछ । यो सम्प्रदायको मत अनुसार बुध्द धर्म प्रतिवादन भएर चलाएको मन्जुश्री र तमाङ डेङ चि आदी संवतहरु मध्ये केही करिव दशौ हजार बर्षा पुरानो हो ।

दोस्रो सम्प्रदाय हिनयान हो । यसलाई थेरवाद पनि भनिन्छ । संख्यात्मक आधारमा दोश्रो स्थानमा देख्दै आएको यस सम्प्रदाय भित्र बिशेष गरी शाक्य र केही श्रेष्ठ, बज्रचार्य, डङ्गोल आदी थरको नेवार तथा केही तमाङ, शेर्पा, गुरुङ, ह्योल्मो आदी आदिवासी जनजातिहरु रहेका छन । यस सम्प्रदायहरु सिध्दार्थ गौतम बुध्द बन्नु भए पछी प्रतिवादन गर्नु भएको शिल मात्रै पालना गर्दछन । यिनिहरु गौतम बुध्द भन्दा अघिका बुध्दहरुको अवतार, शिल पालना, बोन धर्मको संस्कार, ॐकार समुह र तन्त्रमन्त्र आदी मान्दैन । यिनिहरु बुध्द शिक्षा, हिंसा र मद्यपान नगर्ने सामान्य धर्मिक पूजा, ध्यान आदिलाई प्राथमिकता दिन्छन । यो हिन्दू भन्दा पुरै फरक देखिन्छ । यो सम्प्रदायले बली प्रथालाई धर्म मान्दैनन ।

तेस्रो सम्प्रदाय हो - बज्रयान । यस सम्प्रदाय भित्र प्रमुख रुपमा बज्रचार्य थरको नेवार र केही डङ्गोल, श्रेष्ठ आदी थरका नेवार समुदाय देखिएका छन । यिनिहरु दुध्द धर्म मानिए पनि हिन्दू देवी देउताहरुको पनि पूजापाठ गर्दछन । बली प्रथालाई धर्म मान्दछन । यसकै आधारमा केहीले बुध्द धर्मलाई हिन्दूको नवौ अवतार समेत भएको र बुध्द धर्मलाई हिन्दूकै शाखा भएको समेत दाबी गरेका छन । यो सम्प्रदाय भित्र बुध्द धर्मको बिशेषता न्युन देखिएकोले सुध्दिकरण र सुद्रिढिकरणको खाँचो देखिएको छ ।

करिव दुई दशब्दी अघी मात्रै देखिएको बुध्द धर्मको नयाँँ एक सम्प्रदाय तिब्र गतिमा फैलिन्दै छ । त्यो हो - नेपाल अहिंसावादी बुध्द धर्म । यस सम्प्रदाय भित्र माथिका तिनै वटा सम्प्रदाय भित्रको असन्तुस्ट, सुधार र शुध्दिकरन चाहनेहरुको आकर्शण बढ्दै गैरहेको छ । यो सम्प्रदायको प्रतिवादक रिम्पोर्छे गुरु कर्म ज्ञान सागर लामा हुनुहुन्छ । यस सम्प्रदायले अरु सम्प्रदायको विविध बिक्रिती र बिसंगती लगायतका अवगुणहरु त्यागी सदगुणहरु मात्रै लिएर समन्वय गरी अघी बढ्ने प्रयास गर्दै आएको देखिन्छ । संस्कारहरुमा पहिले देखी नै प्रचलनमा रहेको मद्यपान, धुम्रपान, बली प्रथा, माछा र मासुको सेबन, फजुल खर्च आदी कार्यलाई न्यूनिकरन गर्ने र प्रतिबन्ध लगाउने कामको थालनी र विविध सुधार गर्दैछन । बली प्रथा वा हिंसा नगर्ने खालको तन्त्रमन्त्र सहितको पुजापाठहरुलाई निरान्तारता दिंदै आएको छ । यद्यपी केही नेत्रुत्व र अनुयायिहरुमा सुधार्नु पर्ने केही कमी कमजोरी पनि देखिएको छ । पछी देखा परेको भए पनि यो सम्प्रदाय संख्यात्मक आधारमा दोस्रो स्थानमा पुगेको अनुमान गरिएका छन ।

राजनीतिक कालखन्डमा भएका विविध घटनाक्रममा शाशकहरुको हस्तक्षेप, प्रलोभन र बाध्यताको कारण केही मगर, केही दुरा, तमाङ, छन्त्यल, थकाली, माझी, कुमाल, राइ, चेपाङ आदी आदिवासी जनजातिहरुले बुध्द धर्म त्यागी हिन्दू बनेको तथा बुध्द भनिरहे पनि हिन्दूको नवौ अवतार र ॐकार परिवार स्विकारी हिन्दूकै प्रभावमा परेर हिन्दू प्रचलन अपनाएको पनि ईतिहासले प्रमाणित गर्दैछ । यदी बुध्द धर्मको नाममा हिन्दू संस्कार अपनाइरहने हो भने बुध्द धर्म मानेको कुनै औचित्य रहने छैन । अरुको प्रभावमा बढेको विविध विक्रिती र बिसंगतिहरु सुधार्नु आजको साँचो र खाँचो पनि हो ।